دکتر محمد حسن گنجی
محمد حسن گنجی، استاد سرشناس جغرافیا در دانشگاه تهران بود. از او بهعنوان بنیانگذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی در ایران نام برده میشود.
زندگی و تحصیلات
دکتر محمد حسن گنجی، در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پدر وی،
ابوتراب مدتها نایب الحکومه شهر قاین بود .افراد خانواده وی در خدمت امرای قاینات یعنی خاندان علم بودند. پدرش به کشاورزی و دامپروری اشتغال داشت. وی سه برادر و دو خواهر داشته که چهار نفر آنها در مدارس محلی بیرجند به تدریس اشتغال داشتند.
گنجی پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود یعنی بیرجند در مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران آمد تا حقوق بخواند. ولی در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسه عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستند و چون زبان فرانسوی نمیدانست به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن زمان بود.
دارالمعلمین عالی، که در ۱۳۰۷ بنیانگذاری شده بود، دو گروه فلسفه و ادبیات» وتاریخ و جغرافیا داشت. گنجی در رشته تاریخ و جغرافیا نامنویسی کرد و پس از سه سال در ۱۳۱۲، لیسانس آن رشته را دریافت کرد. از آن جا که گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده بود، در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر که ۲۰ نفر از آنان از دانشآموختگان دانشسرای عالی بودند، به فرانسه فرستاده شد.
چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازهای با زبان انگلیسی آشنا شده بود، او را با ۱۲ نفر دیگر از دانشجویان که به زبان انگلیسی آشنایی داشتند، پس از چند روز ماندن در پاریس به لندن فرستادند. در آن روزها معمول بود که دانشجویان فرستاده شده به انگلستان را برای یکسال به زندگی در یک خانوادهی انگلیسی وا میداشتند تا زبان و آداب انگلیسی را فراگیرند. اما چون گنجی زبان انگلیسی را به اندازه نیاز میدانست، او را بیدرنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه
ویکتوریا در منچستر معرفی کردند که در آن زمان یکی از پنج دانشگاه معتبر پس از آکسفورد و کمبریج به شمار میآمد.
در سال دوم ماندن درانگلستان بود که پس از یک سال مطالعه و بررسی رشتههای گوناگون، تصمیم خود را گرفت که در زمینه جغرافیا کار کند و از آن زمان تاریخ برای او در درجه دوم اهمیت قرارگرفت. او در آن سال در گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر نامنویسی کرد و پس از چهارسال توانست
لیسانس تخصصی و ممتاز در جغرافیا را به دست آورد که برابر کارشناسیارشد به شمار میآید.
دکتر گنجی، در ضمن تحصیل در انگلستان چندین مسافرت علمی همراه گروههای دانشگاهی به نواحی داخلی انگلستان و اسکاتلند و همچنین به شبهجزیره ایبری، اسپانیا، پرتغال، دانمارک، سوئد و فنلاند و ممالک دیگر اروپایی انجام داد.
او دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به ویژه هواشناسی، دو رویداد خشکسالی و سیلی میداند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث آسیب زیادی به روستاییان شده بود.
همچنین، در روزگاری که در خارج تحصیل میکرد، بحثهای داغی پیرامون نظریه تکامل در جریان بود و از آن جا که بارها شنیده بود که پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جانداران دارد، به موضوعهای مربوط به آب و هوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرده بود.
گنجی در مهرماه ۱۳۱۷ به ایران بازگشت و با عنوان دبیر (امروزه در رتبهبندی علمی دانشگاهی به آن مربی میگویند)، در دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت.
دکتر گنجی در ۲۴ دی ماه ۱۳۲۰ با لطیفه جوادزاده ) او از ایرانیان مقیم ارمنستان بود) ازدواج کردند. ایشان فرزندی نداشتند و تاپایان عمر در کنار همسر خود ماندند. حتی در پیری که همسر ایشان بیمار بود و خودشان نیز کهولت سن داشتند از همسر خود پرستاری می کردند.
دوره خدمت دبیری دکتر گنجی ۱۴ سال به طول انجامید و چون با مقررات آن روز هرگز نمیتوانست بدون درجه دکترا، استاد دانشگاه شود، با استفاده از فرصت مطالعاتی در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفت. او پس از دوسال تحصیل در دانشگاه کلارک (در شهر ورستر ایالت ماساچوست) درجه دکترا در جغرافیا را به دست آورد.
خدمات ارزنده او
دکتر گنجی پس از بازگشت به ایران در دانشگاه تهران، مشغول به تدریس شد و با درجه استادی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته گردید. با این حال وی هیچ گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴کارخود را با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. وی از سال ۱۳۷۰ به عنوان مشاور رئیس دانشکده علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت.
وی علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران (پیش از انقلاب اسلامی)، ریاست اداره کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقه آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیته اجرایی سازمان هواشناسی جهان نیز بوده است.
دکتر گنجی خود چنین میگوید: من با دبیری در دانشگاه تهران شروع کردم و بعد از ۱۳ سال استادیار این دانشگاه شدم، اولین کسی بودم که با تحصیلات عالیه جغرافیا به ایران برگشتم و در سال دوم گشایش دانشگاه تهران به همراه دو نفر از همکارانم رشته جغرافیا را پایه گذاری کردیم. بعد از ما شش نسل جغرافیدان در ایران تربیت شدهاست که من به نوعی احساس میکنم پدربزرگ این جریان باشم
.
مدتی رئیس دانشکده و معاون دانشگاه تهران بودم در دوران بازنشتگی هم دانشگاه بیرجند را تأسیس کردم. قبل از انقلاب مدتی معاون پارلمانی وزارت راه بودم. پس از انقلاب در دوران جنگ ایران و عراق مشاور وزیر دفاع بودم حالا هم در دانشگاه شهید بهشتی مشاور دانشکده علوم زمین هستم و دو دانشجوی دکتری دارم، بیش از صد مقاله به فارسی و انگلیسی نوشتهام و چهارده کتاب درسی به چاپ رساندهام، مهمتر از همه اینها انتشار کتابی با عنوان «جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی» که داستان علم جغرافیا در کشور است.
پانزده سال است که با دائرهالمعارف اسلامی همکاری میکنم و این اواخر با مرکز گفتگوی تمدن ها ارتباط نزدیک دارم و قرار است اطلس جغرافیایی تمدنها را تهیه بکنم.
جوائز و افتخارات او
دکتر گنجی، در سال ۱۳۵۴ به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران انتخاب شد. وی در بیست و نهمین کنگره اتحادیه بین المللی جغرافیایی در کره جنوبی در سال ۲۰۰۰ میلادی به عنوان یکی از ۱۵ جغرافیدان برجسته جهان شناخته شد و سازمان هواشناسی جهانی، جایزه علمی سال ۲۰۰۱ خود را به عنوان دانشمند برتر جهان و دانشمند سال هواشناسی، به وی اعطا کرد.
ایشان همچنین دارای نشان درجه سه در خدمات دولتی را دریافت کرد.. دکتر گنجی از اوایل انقلاب تا پایان عمر بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره های ماندگار، انجمنهای علمی جغرافیایی و دانشگاهها دریافت کرد.
استادان و مربیان زندگی او
مربیان و استادان دکتر گنجی در طی دوران تحصیل عبارت بودند از: میرزا احمد نراقی، شیخ احمد سلیمانی نراقی، کلنل علینقی وزیری، مفیدالملک، سیدرضی حسین (ناظم هندی)، عباس اقبال آشتیانی، ماژور مسعودخان کیهان، بدیعالزمان فروزانفر، سیدمحمدکاظم عصار، دکتر صادق رضازاده شفق، عبدالحسین شیبانی وحیدالملک، دکتر عیسا صدیق، دکتر اسدالله بیژن و….
مشاغل و سمتهای او
دکتر گنجی در کنار فعالیت خود دردانشگاه تهران، از مهرماه ۱۳۳۵ تا مهرماه ۱۳۴۷ ریاست اداره کل هواشناسی ایران را نیز برعهده داشت وی در این مدت، نماینده ثابت دولت ایران در سازمان هواشناسی جهانی بود، به مدت ۵ سال ریاست هواشناسی منطقه آسیا(به مدت ۵ سال) و عضویت کمیته اجرایی سازمان مزبور رانیز برعهده داشت.
دکتر گنجی از اردیبهشت ماه ۱۳۴۲ تا مهرماه ۱۳۴۷ معاونت پارلمانی وزارت راه و در زمان ریاست
دانشگاهیِ پروفسور رضا، از سال ۱۳۴۷ به مدت یک سال پست معاونت اداری و مالی دانشگاه تهران را عهده دار شد. آنگاه پس از چندی مشاور دانشگاه گردید و سپس از خردادماه ۱۳۵۳ عهده دار ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی گردید و تا پایان خدمت ۳۷ ساله ی دانشگاهی خود در این سمت باقی بود.
وی در بهمن ماه ۱۳۵۴ به افتخار بازنشستگی نائل آمد و از مهرماه ۱۳۵۴ تا پایان سال ۱۳۵۷ ریاست مؤسسه آموزش عالی امیر شوکت الملک علم بیرجند را برعهده داشت.
وی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ مشاور رئیس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح بود. و از سال ۱۳۷۳ نیز با سمت مشاور دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی در طراحی و اجرای برنامهها مشارکت داشتهاست.
همچنین از سال ۱۳۶۵ عضویت بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت) را دارا بوده و با بیشتر دانشگاههای تهران بویژه دانشگاه تربیت مدرس در دورههای دکترای جغرافیا تدریس همکاری داشتهاست.
وی همچنین عضویت کمیته رهبری اطلس اقلیمی ایران را در سازمان هواشناسی برعهده داشتهاست.
از دیگر مشاغل وی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- عضو مادام العمر انجمن جغرافیائی انگلستان
- عضو سابق انجمن سلطنتی مردم شناسی انگلستان و ایرلند
- عضو شورای عالی آمار
- عضو هیأت تحریریه دائره المعارف بریتانیا
- عضو افتخاری انجمن آمریکایی پیشرفت علوم
- عضو شورای عالی مردم شناسی
- عضو انجمن جغرافیائی کشورهای آسیا و آفریقا
- عضو کمیته ملی آبشناسی (یونسکو)
- عضو هیأت ممیزه دانشگاه تهران
- عضو کمیسیون بورسهای دانشگاهی
- عضو کمیسیون همکاری فرهنگی ایران و فرانسه )دانشگاهی(
- عضو کمیته جغرافیائی فرهنگستان ایران
- عضو شورای عالی جغرافیائی وابسته به سازمان جغرافیائی کشور
- عضو کمیته برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش
- عضو هیأت امنای مدرسه عالی بازرگانی رشت
- عضو هیأت امنای مدرسه عالی علوم اراک
- عضو هیأت امنای مدرسه عالی فنی تهران
- عضو اتحادیه انحمنهای علمی
- رئیس اولین کنگره جغرافیدانان ایران ۱۳۵۲
- عضو شورای دانشگاه تهران
- اولین رئیس انجمن جغرافیدانان ایران ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷
درگذشت
پروفسور محمدحسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ بر اثر زمین خوردن در منزل شخصی خود دچار خونریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران منتقل و تحت عمل جراحی قرار گرفت که درنهایت درگذشت. پیکر ایشان پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران جهت خاکسپاری به زادگاهش شهر بیرجند منتقل گردید و در تاریخ ۲ مرداد ماه ۱۳۹۱ در محل بوستان دکتر گنجی چهره در نقاب خاک کشید.